رابطه دین و دولت در نظام فلسفی هگل

پس از آنکه آدمی پای به عالم هستی نهاد، همزمان دو مقوله مهم و اساسی به نام دین (یا ماوراء طبیعت) و دولت (طبیعت یا دنیا) توجه وی را به خود واداشت. از آن به بعد، این دو موضوع و دامنه شمول هریک از این مقولات مهم ترین مباحثی بوده اند که در طول اعصار و قرون متمادی همواره محل نزاع و اختلاف بشر بوده است. این نزاع و درگیری ها در طول تاریخ دارای سه صورت کلی بوده است: واگرایی و معاندت کامل دین و دولت؛ هم گرایی و معاضدت کامل؛ و استیلا و غلبه یکی بر دیگری، به گونه ای که آن دیگر تابع این یک بوده است. این مقاله در آغاز نگاهی مختصر خواهد داشت به مراحل تطور اندیشه دینی هگل و نیز دیدگاه وی در باب دولت؛ سپس به نقد و بررسی نظرگاه هگل در این زمینه می پردازد. در مورد بخش نخست، ملاحظه خواهیم کرد که نمی توان هگل را فیلسوفی ضد دین، طرفدار مطلق نظریه جدایی دین از سیاست و مدافع دولت توتالیتر قلمداد کرد، اگرچه او در نهایتْ دین را به مثابه ابزاری در خدمت دولت و مایه بقاء و استمرار آن می داند. همچنین در بخش پایانی ملاحظه خواهیم کرد که به رغم اینکه نظرگاه «دولت ارگانیکی» که وی به منظور حل پارادکس آزادی و اطاعت ارائه می کند، در مقایسه با دیدگاه مکانیستی هابز و لاک در نظریه قرارداد اجتماعی و نیز در مقایسه با دیدگاه پیروان مذهب اصالت فایده در عرصه سیاست (میل و بنتام)، گامی روبه جلوست؛ بااین حال، اولاً هیچ مانعی برسرراه گرایش به استبداد و دیکتاتوری حکومت پادشاهی مشروطه موردنظر وی نیست و ثانیاً ازآنجاکه او درنهایت دین را چونان ابزاری در خدمت دولت می داند، هنوز در نظام فکری وی این نزاع و چالش دیرینه میان حدود و قلمرو دین و دولت باقی است.